تحرک و پویایی اقتصادی در هر جامعه‌ای نیاز به امید و نشاط اجتماعی دارد و ملتی که در آن روحیه و امید وجود نداشته باشد، ملتی بازنده خواهد بود و نه تنها نمی‌تواند به اهداف ترسیم شده در اسناد فرادستی خویش دست یابد بلکه همواره مورد تعدی و ستم دشمنان و زیاده خواهان جهانی خواهد بود. در نقطه مقابل، دولت و ملتی که از نشاط و روحیه ملی خوبی برخوردار باشد، همواره در مسیر تحقق اهاف آرمان‌های خود کوشا بوده و به راحتی اهداف ملی تحقق می‌یابد و با وجود امید در میان شهروندان، حرکت به سوی جامعه پیشرفته آسان‌تر می‌باشد. انقلاب اسلامی با وجود مشکلات فراوان توانست از گردنه‌های سخت اقتصادی بگذرد و یکی از مهم‌ترین عوامل، نشاط جمعی، امید و خودباوری بود که جامعه ایرانی را در این چهار دهه در مقابل جنگ تمام عیار اقتصادی دشمنان موفق و پیروز ساخت.

«خمودی یک ملت، بزرگ‌ترین عامل عقب‌افتادگی آنهاست. شور و نشاط و سرزندگی در یک ملت، زمینۀ اصلی برای پیشرفت آنها در همۀ زمینه‌هاست. این شرط اصلی در اینجا هست.»2

اعتماد ملی، امید و نشاط سیاسی‌اجتماعی و خودباوری عمومی از سرمایه‌های یک نظام محسوب می‌شوند که برای تداوم و موفقیت آن ضروری و مهم محسوب می‌شوند (نجاتی ۱۳۸۹) و هر گونه موفقیت در سیاست‌های اتخاذ شده در کشور منوط به نشاط، اعتماد به نفس و خودباوری ملی است؛ زیرا بدون امید واعتماد به نفس، مردم از انرژی مناسب و کافی برای اقدام برخوردار نیستند. به اعتقاد رهبر انقلاب اسلامی نیز مردم در حکومت اسلامی باید دارای «موضع‌گیری سیاسی، وفای عاطفی و نشاط روحی و امید اجتماعی»3 باشند. ملتی که فاقد سه عنصر کلیدی خودباوری، اعتماد به نفس و نشاط باشد، محکوم به شکست و عدم استقلال است و بی‌تحرکی ناشی از فقدان مؤلفه‌های فوق، حرکت به سوی پیشرفت را سست و لرزان می‌سازد. بنابراین «در وضع جدید، به نظر من پویایی، نشاط، انگیزه و نوآوری...بایستی مضاعف بشود.»4

1. شور و نشاط، لازمۀ پیشرفت اقتصادی

براساس اندیشه‌های آیت الله خامنه‌ای، «آن وقتی که حماسه باشد، شور و نشاط باشد، جهش قابل تصور است؛ می‌توان فرض کرد که جهش انجام بگیرد»5 و در پرتو این نشاط و شور جمعی، در جامعه مترقی ایران نیز می‌توانیم «دارای پیشرفت باشیم، دارای امنیت باشیم، مشارکت عمومی داشته باشیم، اعتماد به نفس ملی داشته باشیم، وحدت ملی داشته باشیم.»6

بنابراین، «بهترینِ کارها را کسانی کرده‌اند که با روحیۀ انقلابی کرده‌اند؛ هم در جنگ، هم در سازندگی و هم در علم و مسائل فرهنگی. بنابراین، انقلابی بمانید. روحیۀ انقلابی یعنی اسیر حدود تحمیلی نشدن؛ قانع به گیرندگی قطره‌چکانی نشدن؛ با امید دنبال هدف حرکت‌کردن و با انگیزه، با نشاط، با اصرار و پیگیری آن را به‌دست آوردن. این، انقلاب و حرکت انقلابی است.»7

با توجه به این اهمیت است که یکی از رسالت‌های مسئولین در گام نهادن به سوی پیشرفت و رونق اقتصادی، ایجاد روحیه نشاط و شادی در ملت است تا کارها بهتر انجام شود: «با روحیۀ خوب و نشاط و امید فراوان، در مردم نشاط و امید ایجاد کنید و إن شاء اللّه کارها را به بهترین وجه انجام بدهید و احساس کنید که کار پیشرفت می‌کند؛ یعنی وقتی در روی زمین، در عرصۀ عمل و در میدان، نگاه می‌کنید، خودتان احساس کنید که کارها پیشرفت می‌کند.»8

2. شادی و نشاط اجتماعی

شادی و فرح از جمله نیازهای روحی و روانی انسان است (باصری ۱۳۸۹) و می‌تواند همۀ جنبه‌های شخصیت او را در حال و آینده، دستخوش تغییر و تحول کند. افزون بر این، این عنصر حتی می‌تواند بر حیات اخروی انسان نیز تأثیر مثبت یا منفی بسیاری داشته باشد؛ لذا مقولۀ شادی، نشاط، امید به آینده و... در متون دینی اسلام مطرح شده است. به این معنا که هم قرآن و هم پیامبر اعظم (ص) و معصومین علیهم السلام توجه شایسته‌ای به این مقوله داشته‌اند (فهرستی و توتونچیان ۱۳۹۳، ص۹۷). در اجتماع نیز مؤلفه‌های زیادی نظیر میزان و درجه ایمان افراد، شغل و اشتغال، زندگی شخصی، درآمد، طبقات اجتماعی و اقتصادی، امید به آینده، رضایت شغلی، سلامت عمومی، حقوق شهروندی و غیره بر نشاط اجتماعی تاثیرگذار هستند (نک: تمیزی‌فر ۱۳۹۲).

براین اساس، یکی از مباحثی که اگر به آن درست و مبنایی پرداخته شود می‌تواند موجب انبساط خاطر و تحرک و آرامش فردی و اجتماعی شود و فرآیند رشد و توسعه جامعه را رشد و شتاب بیشتری بخشد، بحث نشاط ملی است. در بررسی‌های شناختی شاخص‌های توسعه یکی از شاخص‌هایی که مورد توجه قرار می‌گیرد شاخص شادی و نشاط اجتماعی یا به تعبیری دیگر نرخ امید به زندگی یا نرخ امید به آینده است. در ابتدای امر چنین می‌نماید شاید نتوان میان نرخ امید به زندگی و توسعه علمی و اقتصادی و حتی فرهنگی ارتباط وثیقی یافت. در واقع نشاط و شادی یکی از ابعاد روانشناختی فرد و جامعه است و فرد و جامعه هنگامی دارای شادی و نشاط خواهند بود که شاخص‌های معیشتی و رفاهی از یک سو و دیگر شاخص‌های فرهنگی، علمی و سیاسی آن جامعه از سوی دیگر از رشد قابل قبولی برخوردار بوده و یا دست کم در سطح مطلوبی قرار گرفته باشد. نباید از نظر دور داشت که رابطه توسعه و نشاط اجتماعی یک رابطه یک سویه نبوده و نشاط و شادی صرفاً معلول وضعیت مطلوب اقتصادی و... نیست. این دو متغیر بی‌تردید بر یک دیگر رابطه کنش و واکنش داشته و بر یکدیگر مؤثرند. شادی و نشاط ماده اصلی تغییر، تحول و تکامل انسان است و در جامعه بانشاط و باطراوت زمینه تولید بهتر اشتغال بیشتر، اقتصاد پویا و سالم‌تر و کسب ثروت مشروع فراهم می‌شود چرا که در چنین محیطی انرژی‌های نهفته در جهت خلاقیت آزاد گردیده، ذهن‌ها پویا، زبان‌ها گویا و استعدادها شکوفا می‌گردد.

جامعه و به‌خصوص نیروی انسانی فعال به اقتضای انرژی‌های نهفته در خویش هم توان جهش‌های بلند به سمت توسعه و پیشرفت را داشته و هم این قابلیت را داراست که در صورت عدم توسعه بهداشت روانی جامعه و هدایت مؤثر مسئولین امر، مسیر عکس را بپیماید. آسیب‌های فراروی یک جامعه مغموم و افسرده آنچنان گسترده و مهلک است که نمی‌توان آن را به بهانه‌هایی چون مذموم بودن شادی و شادکامی نادیده گرفت. اگر عنصر شادی و نشاط در جامعه تعریف، برنامه‌ریزی و مدیریت نشود چه بسا دست مایه دسیسه‌های بحران آفرین دشمنان شود و البته پیداست که دشمنان نیز جز همین یأس و ناامیدی و حزن اجتماعی را برای ما آرزو نمی‌کنند و به همین علت است که همواره تلاش می‌نمایند با آمار و ارقام مخدوش از وضعیت اقتصادی، نرخ رشد امید به آینده، فساد و مفاسد اقتصادی و اداری و ده‌ها نمونه از این نوع ترفند بذر یاس و ناامیدی را در جامعه پخش نمایند و از این طریق، شادی و نشاط را از جامعه ما بربایند و امنیت ملی ما را آماج هجمه‌های خود قرار دهند (جلیلوند ۱۳۸۸).

رهبر انقلاب اسلامی نمایی کامل از این اقدامات دشمنان ترسیم می‌کنند: «شور و نشاط را باید حفظ کرد؛ نباید گذاشت و اجازه داد که عوامل گوناگون و مؤثرات گوناگون، این شور و نشاط همگانی را ضعیف کند یا از بین ببرد. مطمئناً یک نقطۀ مورد نظر دشمنان پیشرفت این کشور این است که به ملت ما حالت خمودگی بدهند؛ یعنی همین شور و نشاط را خاموش کنند، این شعله را فرو بنشانند. نباید تسلیم این خواست مغرضانه و خصمانۀ دشمنان شد. اینکه شما مشاهده می‌کنید صدها مرکز رادیوئی و تلویزیونی، به علاوۀ صدها مراکز گوناگون سایبری و محیط مجازی در نقاط مختلف دنیا دارند تلاش می‌کنند تا پیام یأس و ناامیدی را به اذهان ملت ما تلقین کنند، به خاطر همین است. وقتی ناامیدی به وجود آمد، وقتی یأس وجود داشت، نشاط از بین می‌رود و شور و تحرک خاموش می‌شود. یکی از اصلی‌ترین عوامل تبلیغات گوناگون امپراتوری خبری دنیا همین است که جوانان ما را از تلاش و حرکت که ناشی از شور و آرمان خواهی آنهاست، باز بدارد. ما در نقطۀ مقابل باید سعی کنیم این را نگه داریم.»9

3. مانع خارجی و مانع داخلی در مسیر پیشرفت

در مسیر پیشرفت و تعالی مادی و معنوی جمهوری اسلامی ایران، دو مانع جدی وجود دارد: یکی دشمنان خارجی و دیگری خصلت‌های منفی انسانی نظیر تنبلی، کاهلی، ناامیدی، عدم اعتماد به نفس، بی تدبیری و... . به اعتقاد رهبر انقلاب اسلامی: «در کوتاه‌مدت امید به موفقیت داشته باشیم و در بلندمدت امید به سرآمد‌شدن داشته باشیم. این، وضع ملت ماست. و اما این راهی که ملت ایران می‌خواهد برود، یک راه اسفالتۀ بی‌مانع نیست؛ ما در این راه چالش هم داریم. ما دو دشمن بزرگ داریم. من این دو دشمن را امروز به اختصار برای شما معرفی و چهره‌نمایی کنم تا ببینیم من و شما در مقابل این دو دشمن چه باید بکنیم. یک ملت باید دشمن را بشناسد، نقشۀ دشمن را بداند و خود را در مقابل آن مجهز کند. ما دو دشمن داریم: یک دشمن، دشمن درونی است؛ یک دشمن، دشمن بیرونی است. دشمن درونی خطرناک‌تر است. دشمن درونی چیست؟ دشمن درونی خصلتهای بدی است که ممکن است ما در خودمان داشته باشیم. تنبلی، نشاط کار نداشتن، ناامیدی، خودخواهی‌های افراطی، بدبین بودن به دیگران، بدبین‌بودن به آینده، نداشتن اعتماد به خود- نه به شخص خود و نه به ملت خود- این‌ها بیماری است. اگر این دشمن‌های درونی در ما وجود داشته باشد، کار ما مشکل می‌شود. همیشه دشمنان بیرونی ملت ایران سعی کرده‌اند این میکروب‌ها را در درون جامعۀ ایرانی رسوخ دهند: «شما نمی‌توانید»، «شما قادر نیستید»، «آینده‌تان تاریک است»، «افقتان تیره است»، «بیچاره شدید»، «پدرتان درآمد». سعی این بوده است که ملت ما را ناامید، کسل، بی‌اعتماد به نفس، تنبل و چشم به دست بیگانه بار بیاورند؛ این‌ها دشمنان درونی است. در طول سال‌های قبل از بروز حرکت اسلامی در کشور ما، بلای عمدۀ ملت ما این‌ها بود. اگر ملتی این بیماری‌ها را داشته باشد، این ملت پیشرفتش ممکن نیست؛ اگر ملتی مردمش تنبل باشند، ناامید باشند، اعتماد به نفس نداشته باشند، با همدیگر پیوند نداشته باشند، به همدیگر بدبین باشند، از آینده ناامید باشند، چنین ملتی پیش نخواهد رفت؛ این‌ها مثل موریانه‌ای که در درون پایۀ بنا بیفتد، بنا را ویران می‌کند؛ مثل کرمی است که داخل میوه قرار بگیرد، میوه را فاسد می‌کند. باید با این صفات مبارزه کرد. ملت ما باید امیدوار، دارای اعتماد به نفس، خوش‌بین به آینده، علاقه‌مند به پیشرفت و معتقد و مؤمن به معنویاتی باشد که او را در این راه کمک می‌کند. بحمد اللَّه امروز ملت ما چنین اعتماد به نفس و چنین امیدی دارد؛ باید این‌ها را تکمیل کرد. اگر ما بتوانیم این دشمن‌ها را در درون خود، در جان خود، در فرهنگ عمومی جامعۀ خود از کار بیندازیم، دشمن بیرونی هم نمی‌تواند به ما صدمه و لطمه‌ای برساند. و اما دشمن بیرونی. دشمن بیرونی این هدف ما عبارت است از نظام سلطۀ بین‌المللی؛ یعنی همان چیزی که به او می‌گوییم استکبار جهانی. استکبار جهانی و نظام سلطه، دنیا را به سلطه‌گران و سلطه‌پذیران تقسیم می‌کند. اگر ملتی بخواهد در مقابل سلطه‌گران از منافع خود دفاع کند، سلطه‌گران با آن ملت دشمنی می‌کنند؛ روی او فشار می‌آورند و سعی می‌کنند مقاومت او را در هم بشکنند. این، دشمنِ یک ملتی است که می‌خواهد مستقل و عزتمند و آبرومند و پیشرفته بشود و زیر بار سلطه‌گران نرود؛ این دشمنِ بیرونی است.»10

4. تحرک اجتماعی، لازمۀ اقتصاد مقاومتی

از راهکارهای تقویت روحیه ملی پاسداشت و حراست از نشاط و امید جمعی است؛ «امروز اعتماد به نفس و امید ملت ایران از همۀ دوره‌های گذشته بیشتر و چشمش بازتر است. امید و نشاط در میان ملت بزرگ ایران یکی از دستاوردهای اسلام و انقلاب است. این را ما قدر می‌دانیم و مغتنم می‌شماریم و برای پیشرفت در این راه تلاش می‌کنیم.»11

نشاط اجتماعی و شادی عمومی بر تحرک جامعه می‌افزاید و یکی از لوازم اجرایی‌شدن سیاست اقتصاد مقاومتی، تحرک اجتماعی و اقتصادی است که محرکه آن شور، هیجان و نشاط اجتماعی است.

جایگاه نشاط و شادی اجتماعی در تحقق سیاست‌های اقتصادی است. ملتی که فقدان نشاط اجتماعی باشد، قدرت و انگیزه کافی و مناسب برای گام نهادن در مسیر پیشرفت‌های ترسیم شده را ندارد زیرا روح کاهلی، سستی، تنبلی و بی حالی بر آنها مستولی گردیده است و این روحیات، توانایی اقدام جهادی و عمل با انگیزه و تدبیر را از اعضای جامعه می گیرد و درمقابل، ملتی که از نشاط اجتماعی و سطح امید بالایی برخوردار است، سهل‌تر به اهداف خویش دست می‌یابد. به عبارتی دیگر، نشاط اجتماعی و شادی عمومی بر تحرک جامعه می‌افزاید و یکی از لوازم اجرایی‌شدن سیاست اقتصاد مقاومتی، تحرک اجتماعی و اقتصادی است که محرکه آن شور، هیجان و نشاط اجتماعی است. به اعتقاد رهبر معظم انقلاب اسلامی: «عید کامل برای یک ملت، هنگامی است که آحاد ملت بتوانند درون خودشان را با امید، ایمان، نشاط و وجدان کار و آگاهی و معرفت بسازند. همچنین بتوانند با استحکام بخشیدن به رابطۀ خود با خداوند متعال و تحکیم معنویت در درون، به وسیلۀ دعا و با استعانت از خدا، با توکل، خضوع و عبادت، جان و دل خود را روشن کنند و به آن امید و اطمینان و آرامشی که برای سعادت انسان لازم است، برسند. در چنین وضعیتی است که یک ملت در مقابل حوادث زمانه، دیگر به‌هیچ‌وجه آسیب‌پذیر نخواهد بود.»12

5. اعتماد به نفس ملی

رهبر معظم انقلاب در یکی از بیانات خویش اذعان کرده‌اند که «یکی از سنگرهای دشمن برای تسلّط بر کشور ما، عبارت بود از تزریق بی‌اعتقادی به خود، بی‌اعتمادی به خود، نداشتن اعتمادبه‌نفس ملّی؛ در مقابل چشمشان زرق‌وبرق کشورهای غربی را مشاهده می‌کردند، پیشرفت‌های علمی و پیشرفت‌های فنّاوری و زرق‌وبرق تمدّنی مادّی آنها را می‌دیدند و در [کشور] خودشان این‌ها نبود، در کشور این چیزها نبود، عقب‌ماندگی بود، لذا احساس بی‌اعتمادی به خود می‌کردند، احساس ناباوری به خود می‌کردند...انقلاب آمد این ناباوری را به‌کلّی تبدیل کرد به باور به خود، اعتمادبه‌نفس ملّی؛ امروز جوان ایرانی می‌گوید ما می‌توانیم. در بسیاری از موارد در پیشرفت‌های علمی جوان‌های ما گاهی اوقات یک فکرهای نویی را مطرح می‌کنند که دستگاه‌های مسئول توانایی ندارند اینها را جمع‌وجور کنند؛ جوان ایرانی اعتمادبه‌نفس دارد. وقتی باور به خود نبود، پیشرفت هم نیست؛ وقتی باور به خود بود، شعار ما می‌توانیم بود، توانایی هم می‌آید؛ کشور می‌شود توانا، ملّت می‌شود توانا. امروز ما این را داریم مشاهده می‌کنیم.»13

براین اساس، یکی از سرمایه‌های معنوی در پیشرفت پایدار و اقتصاد مقاومتی، نیروی انسانی و به‌خصوص اقشار جوان هستند. اما سؤالی که در پیش رو قرار دارد این است که آیا هر فردی می‌تواند برای مقاوم سازی اقتصاد ملی مفید باشد؟ باید در نظر داشت که افراد در جامعه اسلامی از ارزش و کرامت برخوردار هستند و حکومت نسبت به آنها وظایف و حقوقی دارد و بالعکس، اما یک اقتصاد پویا و مقاوم به نیروی انسانی فعال، کارآمد، بانشاط، پرتحرک، دارای روحیه مناسب و سرشاز از امید و اعتماد به نفس می‌باشد و یک جوان معتاد، لاابالی، بی روحیه، خمود، بی انگیزه و امسال این‌ها نمی‌تواند به کشور و تعالی نظام کمک چندانی نماید و به جای این که پشتوانه اقتصاد مقاومتی باشد، سربار جامعه خواهد بود. به همین دلیل است که «دشمنان ما بیش از آنکه به منابع طبیعی ما چشم طمع داشته باشند، به منابع انسانی که منابع قدرت ما هستند، چشم طمع دارند. آن‌ها می‌دانند اگر این سرمایه‌های اجتماعی از دست یک ملت گرفته شود، اگر یک ملت غیرت ملی و ایمان و وحدت و همبستگی خود را از دست بدهد، اگر نشاط کار و ابتکار را از دست بدهد، اگر حرکت علمی رو به پیشرفت خود را از دست بدهد، کاملًا در دسترس دشمنان قرار خواهد گرفت؛ می‌توانند راحت به او زور بگویند، می‌توانند بر او سلطه پیدا کنند، می‌توانند منابع طبیعی و مادی او را هم غارت کنند. آنچه سد مستحکمی در مقابل دشمنان قرار می‌دهد، همین سرمایه‌های معنوی است که باید مراقب باشیم دچار شبیخون نشود.»14

در جایی دیگر آمده است: «در زمینۀ مسائل دینی، مسائل فرهنگی، مسائل سیاسی، مسائل اخلاقی، آینده‌نگری، امیدبخشی، نشاط دادن به محیط پیرامون خود و تعبّد و تقید و پایبندی به شریعت اسلامی که سرمایۀ سربلندی فرد و جامعه است می‌توان مجاهدت کرد. البته در آن‌ها، دادنِ جان مطرح نیست؛ اما همّت و اراده و تصمیم لازم دارد. همه می‌توانید در مدارس، در دانشگاه‌ها، در محیط‌های کار و غیره، نقش ایفا کنید. جوانِ زنده و بانشاط و پُرامید و پاک‌دامن، می‌تواند یک تاریخ را بیمه کند. به همین جهت است که روی جوانان کشورهای دنیا، صهیونیست‌ها و استعمارگران و کمپانی‌داران عالَم، سال‌ها کار و تلاش کردند تا شاید بتوانند نسل‌های جوان را فاسد کنند؛ اراده و امید را از آن‌ها بگیرند؛ آینده را در چشم آن‌ها تیره و تار کنند؛ آن‌ها را به آینده مأیوس نمایند و دچار مشکلات عصبی و اخلاقی کنند. آنچه در دنیا می‌بینید، تصادفی نیست.»15 به طور خلاصه،

«نیروهایی که علم و ابتکار و تجربه و اخلاص و شوق و نشاط و امید دارند...سرمایۀ عظیمی است. اگر ما توانستیم از این سرمایه خوب استفاده کنیم، پیش خدای متعال سربلند خواهیم بود؛ و الّا هیچ عذری نزد او نخواهیم داشت.»16

6. نشاط در برنامه‌ها و چشم‌اندازهای ملی

نشاط و شادابی اجتماعی باید در برنامه‌های توسعه و چشم اندازهای ملی نمود داشته باشد تا در مردم هم منتقل شود. این موضوع در سند چشم انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران یافت می‌شود و همانگونه که رهبری بیان می‌کنند، این برنامه به معنای امید و نشاط و عزم و اراده برای پیشرفت است17 و این شادابی و طراوت در بندهای سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی یافت می‌شود و مجریان هم برای تحقق آن باید با انگیزه و نشاط کافی باشند و به این موضوع در اقشار مردم توجه کنند به این طریق که با اقدامات ناشایست و پخش آراء ناامیدکننده زمینه‌های دلسردی و نامیدی مردم را فراهم ننمایند. پس باید در راستای نشاط ملت ایران تلاش کرد و با حرکت و تلاش مضاعف از این نعمت استفاده وافی را برد. آیت الله خامنه‌ای اعتقاد دارند که «بازهم باید حرکت و تلاش کنیم؛ اما می‌گوییم و ادّعا می‌کنیم که در این راه، نظام جمهوری اسلامی پیشرفت کرده است. امروز اعتماد به نفس و امید ملت ایران از همۀ دوره‌های گذشته بیشتر و چشمش بازتر است. امید و نشاط در میان ملت بزرگ ایران یکی از دستاوردهای اسلام و انقلاب است. این را ما قدر می‌دانیم و مغتنم می‌شماریم و برای پیشرفت در این راه تلاش می‌کنیم.»18

کار و تلاش برای تعالی نظام اسلامی به‌خودی‌خود دارای ارزش و نشاط آفرین است و همین امر، مانع وابستگی، سرشکستگی نظام اسلامی خواهد بود. رهبر معظم انقلاب اسلامی درخصوص نشاط و شوق ناشی از کار در نظام نبوی چنین بیان می‌کنند که ارتباط مستقیمی با اقتصاد مقاومتی و استقامت ملت در برابر دشمنی‌های اقتصادی دشمنان دارد:

جامعه و نظام نبوی، توسری‌خور، وابسته، دنباله‌رو و دست حاجت به سوی این و آن درازکن نیست؛ عزیز و مقتدر و تصمیم‌گیر است؛ صلاح خود را که شناخت، برای تأمین آن تلاش می‌کند و کار خود را پیش می‌برد. شاخص...کار و حرکت و پیشرفتِ دائمی است. توقّف در نظام نبوی وجود ندارد؛ به طور مرتّب، حرکت، کار و پیشرفت است. اتفاق نمی‌افتد که یک زمان بگویند: دیگر تمام شد؛ حال بنشینیم استراحت کنیم! این وجود ندارد. البته این کار، کارِ لذّت‌آور و شادی‌بخشی است؛ کار خستگی‌آور و کسل‌کننده و ملول‌کننده و به تعب‌آورنده‌ای نیست؛ کاری است که به انسان نشاط و نیرو و شوق می‌دهد.19

7. جایگاه خودباوری در اقتصاد مقاومتی

یکی دیگر از شاخص‌های اقتصاد مقاومتی که ارتباط تنگاتنگی با شادابی و نشاط اجتماعی دارد، عنصر خودباوری و اعتماد به نفس است. در یک جامعه پیشرفته، افراد از رشد و استقلال فکری لازم برخوردارند، درباره امور مهم دنیا و آخرت خود می‌اندیشند و با تبعیت کورکورانه از قدرتمندان، سعادت دنیا و آخرت خویش را نابود نمی‌کنند؛ و این بر رشد و شکوفایی آنان می‌افزاید. از شاخص‌های مهم پیشرفت یک جامعه، برخورداری افراد آن از خودباوری و اعتماد به نفس است. خودباوری و اعتماد به نفس یعنی ایمان داشتن فرد به توانایی‌ها و استعدادهای خود و برخورداری از احساسات افتخارآمیز و مثبت. افراد دارای اعتماد به نفس بالا، برخوردِ باز و گشوده‌ای با دیگران دارند، انتقادپذیرند، راحت اشتباهات خود را می‌پذیرند و توانایی‌های خویش را باور دارند. احساس ارزشمندی را هم نسبت به خودشان و هم نسبت به دیگران دارند. اراده و پشتکار در اعتماد به نفس نقش بسیار مهمی دارد (حیدری ۱۳۹۳، صص ۷۲۹-۷۲۸).

«خودباوری اقتصادی» یکی از مصادیق خودباوری است که در اندیشه‌های رهبران انقلاب اسلامی نمود بسیاری دارد. در اندیشه‌های امام خمینی (ره)، خودباوری در عرصه اقتصادی زمینه‌های رهایی از وابستگی، مقابله با خفت و خواری ملی و بین المللی، مانع‌شدن از استقرار الگوهای رایج اقتصادی غرب، جلوگیری از خرابکاری در اقتصاد کشور و غیره می‌شود

رمز حقیقی خودباوری و اعتماد به نفس در حکومت اسلامی، خداشناسی است (صفری ۱۳۹۳، ص ۷) و در پرتو ایمان حقیقی و شناخت الله، قلب‌ها آرامش گرفته، دست‌ها پر قدرت شده، اراده‌ها مستحکم گردیده و اقدامات نیز پر برکت می‌گردد. نمونه عینی و شاهد این موضوع، هشت سال جنگ تحمیلی و دوران دفاع مقدس بود: «واقعاً بزرگترین فتح جمهوری اسلامی این بود که توانست این جوانان را به این مرحله از عظمت و اعتلای روحی برساند که بتوانند احساس خودباوری کنند و بایستند و در مقابل تهاجم عظیم یکپارچۀ دنیا، از کشور و از موجودیتشان و از اسلام دفاع کنند؛ که مظهرش جنگ تحمیلی بود و تا الآن هم ادامه دارد. الآن هم ما در مقابل تهاجم دنیا قرار داریم.»20

خودباوری در آموزه‌های اسلامی از «وهن، ضعف و استکانت (خواری و زاری)» جلوگیری می‌کند و خود افراد را به «خود طیبه» تبدیل می‌نماید (معین ۱۳۹۴، صص۳۸-۲۱ و همچنین نک: علیجان‌زاده روشن ۱۳۹۴، ص۱۰۰) و در سبک زندگی توحیدی و موفقیت الهی نقش کلیدی ایفا می‌کند (فعالی ۱۳۹۲). خودباوری و اعتماد به نفس ملت در تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران یکی از مهمترین عواملی است که شکل دهنده اقتصاد مقاومتی ایرانیان بوده است که در پرتو رهنمودهای علمای دین، موفق بوده‌اند (نک: نجفی ۱۳۹۱).

«خودباوری اقتصادی» یکی از مصادیق خودباوری است که در اندیشه‌های رهبران انقلاب اسلامی نمود بسیاری دارد. در اندیشه‌های امام خمینی (ره)، خودباوری در عرصه اقتصادی زمینه‌های رهایی از وابستگی، مقابله با خفت و خواری ملی و بین المللی، مانع‌شدن از استقرار الگوهای رایج اقتصادی غرب، جلوگیری از خرابکاری در اقتصاد کشور و غیره می‌شود زیرا خودباوری نیز بسترهای تولید فکر اسلامی-ایرانی، علم آموزی، تلاش در راستای گسیختن بندهای وابستگی، عدم وابستگی به قدرت‌های بزرگ و غیره را فراهم می‌آورد.21 در خصوص این دستاورد بزرگ امام خمینی (ره) در بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی آمده است: «ملت ما...احساس عزت و قدرت می‌کنند. امروز ملت ما از دست به دست هم دادن و توطئۀ مشترک شرق و غرب و ارتجاع نمی‌ترسند و احساس ضعف هم نمی‌کنند. جوان‌های ما احساس می‌کنند که خودشان می‌توانند کشورشان را بسازند. مردم ما احساس می‌کنند که قدرت و توان آن را دارند که در مقابل تحمیل‌ها و زورگویی‌های شرق و غرب بایستند. این روح عزت و خودباوری و غرور ملی و افتخارات حقیقی و اصیل را امام (ره) در ملت ما زنده کرد.»22

8. خودباوری در دانش

برای رسیدن به آرمان‌های اقتصاد اسلامی و مقاومتی، خودباوری در علم و دانش بسیار حائز اهمیت می‌باشد زیرا مقاوم‌سازی اقتصاد، یک کار علمی است و نیازمند پیشرفت علمی است و در این راستا باید توجه داشت که «پیشرفت علمی بایستی با خودباوری اولًا؛ امید به موفقیت ثانیاً؛ حرکت جهادگونه ثالثاً؛ همراه باشد. چون ما فرض را بر این گذاشتیم که پیشرفت علمی، بایستی با نگاه بومی و با تکیۀ به فرهنگ خودمان باشد- فرهنگ ما یعنی اسلام و مواریث ملی پسندیدۀ ما- و نیز ناظر به نیازهای کشور. این، بایستی مجموعۀ حرکت علمی ما را تشکیل بدهد.»23

در نهایت می‌توان اذعان داشت که خودباوری و عزت نفس یکی از ارکان اساسی پیشرفت همه جانبه و اقتصاد مقاومتی است و به اعتقاد رهبر معظم انقلاب اسلامی؛

«این خودباوری و اعتماد به نفس ملی یکی از دو رکن اساسی پیشرفت هر کشور است. یک رکن، امکانات مادی است، اما امکانات مادی کافی نیست. یک ملت ممکن است امکانات مادی زیادی هم داشته باشد، اما به رشد و ترقی و تعالی نرسد؛ نتواند یک ملت عزیز و قدرتمند بشود. خوب، ما در دوران قبل از انقلاب همین نفت را داشتیم، همین گاز را داشتیم، همین معادن عظیم فلزات ذی‌قیمت را داشتیم، همین استعدادهای درخشان و نیروی انسانی بااستعداد را داشتیم؛ اما در عین حال یک ملت دست سوم، گمنام در دنیا، توسری‌خور قدرتهای بزرگ، زیر یوغ یک حکومتی که فاسد بود، دست‌نشانده بود، متصل به دشمنان ملت بود، زندگی می‌کردیم. پس امکانات مادی کافی نیست، مؤلفه‌های دیگری لازم است؛ مؤلفه‌های معنوی. یکی از مهم‌ترین این مؤلفه‌ها، همین خودباوری است، اعتماد به نفس است و اینکه یک ملت باور کند که می‌تواند. امام ملت ما را به این باور رساند که می‌تواند بایستاد؛ می‌تواند مقاومت کند؛ می‌تواند کشور خود را آزاد کند؛ می‌تواند نظامی را که خود به وجود آورده است، با کمال قدرت این نظام را حفظ کند؛ می‌تواند در دنیا، در سیاست‌های بین‌الملل اثر بگذارد.»24

9. امیدواری، دستاورد نشاط و خودباوری اجتماعی

بعد از مؤلفه‌های اعتماد به نفس و نشاط اجتماعی، می‌توان به یکی از دستاوردهای این دو مؤلفه اشاره کرد که برای پیشرفت حقیقی به آن نیاز مبرمی وجود دارد. امیداوری ملی در خصوص آرمان‌ها، اهداف و چشم اندازهای ترسیم شده بسیار حائز اهمیت می‌باشد. به اعتقاد رهبر معظم انقلاب: «بشریت در طول تاریخ و در حیات اجتماعی، مثل همان سرنشینان یک کشتی توفان زده، همیشه گرفتار مشکلاتی از سوی قدرتمندان و ستمگران و قوی‌دستان و مسلّطین بر امور انسان‌های مظلوم بوده است. امید، موجب می‌شود که انسان به مبارزه بپردازد و راه را باز کند و پیش برود.»25

ایشان در خصوص امید چنین بیان می‌کنند که امید رمز موفقیت، پیشرفت، تحرک و شادابی اجتماعی است: «امید، بزرگ‌ترین قوّۀ محرّکۀ انسان است. امید به پیروزی، امید به پیشرفت و امید به موفقیت، هر انسانی را به حرکت وادار می‌کند. اگر شما بخواهید هر انسان فعّال و سرزنده و شادابی از حرکت بیفتد، کافی است او را ناامید کنید. اگر ناامید کردید، دستهای فعّالْ سست خواهد شد؛ زانوان فعّال و استوار به لرزه خواهد افتاد. می‌خواهند ملت ایران را ناامید کنند. چرا؟ چون می‌بینند که ملت ایران امروز به سوی یک آیندۀ خوب و روشن که در آن، هم دنیای مادّی او تأمین است و هم عزّت و سربلندی و ایمان و نفوذ او در سطح دنیای اسلام تأمین می‌شود، حرکت می‌کند. ملت ایران امروز در صحنۀ بین‌المللی و در مقابل چشم ملتهای عالم، به عنوان یک ملت زنده، به سمت هدف‌هایی که برای هر ملّتی شورآفرین است و هر مجموعۀ انسانی را در هرجای دنیا به هیجان می‌آورد، می‌رود؛ یعنی به سمت استغناء و استقلال مطلق از همۀ کسانی که ملت‌ها را با صنعت و با مواد ساخته‌شدۀ به دست خود ذلیل می‌کنند، پول ملتها را غارت می‌کنند، منابع ملت‌ها را از دست آن‌ها درمی‌آورند و شرف و عزّت و روحیۀ استغنای آن‌ها را نیز در هم می‌کوبند.»26

اگر هر جامعه و ملتی از امید به آینده برحذر داشته شود و اصولاً آن فرد یا قوم و جامعه امیدی به آینده نداشته باشد پوچ‌گرایی (نیهیلیسم) توسعه یافته و آن جامعه محکوم به شکست است (عسکری ۱۳۹۳، ص ۳۶۴). امید به آینده در آیاتی از قرآن تأکید شده است، چنانکه خداوند متعال می‌فرماید:

«وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْض کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیمَکِّنَنَّ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یعْبُدُونَنی لا یشْرِکُونَ بی شَیئاً وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ: خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند، وعده داده است که حتماً آنان را در این سرزمین جانشین [خود] قرار دهد؛ همان گونه که کسانی را که پیش از آنان بودند جانشین [خود] قرار داد و آن دینی را که برایشان پسندیده است به سودشان مستقر کند و بیمشان را به ایمنی مبدل گرداند، [تا] مرا عبادت کنند و چیزی را با من شریک نگردانند و هر کس پس از آن به کفر گراید؛ آنانند که نافرمانند.» (سورۀ نور، آیۀ ۵۵)

منابع

• باصری، احمد (۱۳۸۹)، «نقش توسعه شادی و نشاط در روحیه حماسی»، فصلنامه روانشناسی نظامی، سال اول، شماره دوم، صص ۶۵-۶۱.
  
• تمیزی فر، ریحانه (۱۳۹۲)، «نشاط اجتماعی»، اصفهان، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، صص ۱۹۷-۱۳۹.
  
• جلیلوند، جلال (۱۳۸۸)، «شادی و نشاط ملی، شاخصه توسعه»، روزنامه کیهان، شماره ۱۹۵۹۴، دهم اسفند ۱۳۸۸.
  
• حیدری، مجتبی (۱۳۹۳)، «شاخص‌های روان شناختی پیشرفت در قرآن و حدیث»، مجموعه مقالات پیشرفت از منظر قرآن و حدیث، جلد دوم، قم، دبیرخانه حوزوی مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، صص ۷۲۹-۷۲۸.
  
• صفری، محمود (۱۳۹۳)، خودباوری و موفقیت، تهران، انتشارات سلیس.
  
• عسکری، علی (۱۳۹۳)، «ویژگی‌ها و شاخص‌های جامعه پیشرفته از منظر قرآن و حدیث»، مجموعه مقالات پیشرفت از منظر قرآن و حدیث، جلد سوم، قم، دبیرخانه حوزوی مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت.
  
• علیجان‌زاده روشن، محمدحسین (۱۳۹۴)، تمدن اسلامی؛ نگاهی اجمالی به بیانات رهبر معظم انقلاب امام خامنه‌ای درباره تمدن اسلامی، قم، انتشارات مجد اسلام.
  
• فعالی، محمدتقی (۱۳۹۲)، خودباوری: سبک زندگی توحیدی و موفقیت الهی، تهران، انتشارات دارالصادقین.
  
• فهرستی، زهرا و مهری توتونچیان (۱۳۹۳)، «شادی و نشاط از دیدگاه فقه با رویکردی بر نظر امام خمینی (س)»، پژوهشنامه متین، سال شانزدهم، شماره ۶۲، ص۹۷.
  
• مؤسسه فرهنگی هنری قدر ولایت، شاخص‌های مکتب سیاسی حضرت امام خمینی (ره): خودباوری و اعتماد به نفس ملی، تهران، انتشارات مؤسسه فرهنگی هنری قدر ولایت، ۱۳۹۴، جلد ۵، صص ۱۵۹-۱۳۸.
  
• معین، خدیجه (۱۳۹۴)، تجلی خودباوری، قم، مرکز نشر هاجر.
  
• نجاتی، سیدمحمود (۱۳۸۹)، سرمایه اجتماعی، رضایت اجتماعی و امید سیاسی، ترجمه محمد رضایی و دیگران، تهران، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی.
  
• نجفی، موسی (۱۳۹۱)، اندیشه تحریم و خودباوری، تحلیل متون و اسناد تاریخی اقتصاد مقاومتی در تحولات سیاسی ایران، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.▪
  
• پی نوشت
  

1. این نوشتار کوتاه برگرفته شده از طرح پژوهشی با عنوان «اقتصاد مقاومتی: بازخوانی اندیشه‌های اقتصادی رهبر معظم انقلاب اسلامی» می‌باشد که در مرکز اسناد انقلاب اسلامی انجام شده است.

2. بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در اجتماع مردم اسفراین در تاریخ ۲۲/۰۷/۱۳۹۱.

3. پیام نوروزی رهبر انقلاب اسلامی به مناسبت حلول سال ۱۳۷۴.

4. بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال ۱۲/۱۰/۱۳۸۴.

5. بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار جمعی از فرهنگیان در تاریخ ۱۸/۰۲/۱۳۹۲.

6. بیانات رهبر انقلاب اسلامی در اجتماع بزرگ مردم کرمانشاه در تاریخ ۲۰/۰۷/۱۳۹۰.

7. بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار هیئت علمی و کارشناسان جهاد دانشگاهی در تاریخ ۰۱/۰۴/۱۳۸۳.

8. بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار استانداران سراسر کشور در تاریخ ۰۸/۱۲/۱۳۸۴.

9. بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در اجتماع مردم اسفراین در تاریخ ۲۲/۰۷/۱۳۹۱.

10. بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در اجتماع بزرگ زائران و مجاوران حرم مطهر رضوی در تاریخ ۰۱/۰۱/۱۳۸۶.

11. بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در اجتماع بزرگ مردم قزوین در تاریخ ۲۵/۰۹/۱۳۸۲.

12. پیام نوروزی رهبر انقلاب اسلامی به مناسبت حلول سال ۱۳۷۱.

13. بیانات رهبر انقلاب اسلامی در حرم مطهر رضوی در تاریخ ۰۱/۰۱/۱۳۹۵.

14. بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در اجتماع بزرگ مردم همدان در تاریخ ۱۵/۰۴/۱۳۸۳.

15. بیانات رهبر انقلاب اسلامی در خطبه‌های نماز جمعۀ تهران در تاریخ ۰۸/۰۸/۱۳۷۷.

16. سخنرانی رهبر معظم انقلاب اسلامی در مراسم بیعت فرماندهان و مسئولان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در تاریخ ۱۹/۰۴/۱۳۶۸.

17. بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار استادان و دانشجویان قزوین در تاریخ ۲۶/۰۹/۱۳۸۲.

18. بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در اجتماع بزرگ مردم قزوین در تاریخ ۲۵/۰۹/۱۳۸۲.

19. بیانات رهبر انقلاب اسلامی در خطبه‌های نماز جمعۀ تهران در تاریخ ۲۸/۰۲/۱۳۸۰.

20. گفت و شنود رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار جمعی از جوانان به مناسبت هفتۀ جوان در تاریخ ۰۷/۰۲/۱۳۷۷

21. مؤسسه فرهنگی هنری قدر ولایت، شاخص‌های مکتب سیاسی حضرت امام خمینی (ره): خودباوری و اعتماد به نفس ملی، تهران، انتشارات مؤسسه فرهنگی هنری قدر ولایت، ۱۳۹۴، جلد ۵، صص ۱۵۹-۱۳۸.

22. خطبه‌های رهبر معظم انقلاب اسلامی در نماز جمعۀ تهران در تاریخ ۲۳/۰۴/۱۳۶۸.

23. دیدار رهبر معظم انقلاب اسلامی با جمعی از برجستگان و نخبگان علمی و اساتید دانشگاه‌ها در تاریخ ۰۳/۰۷/۱۳۸۷.

24. بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در بیستمین سالگرد رحلت امام خمینی (ره) در تاریخ ۱۴/۰۳/۱۳۸۸.

25. بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در روز میلاد حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه) در تاریخ ۱۷/۱۰/۱۳۷۴.

26. بیانات رهبر انقلاب اسلامی در اجتماع باشکوه مردم کرج در تاریخ ۲۴/۰۷/۱۳۷۶.

--------------------------

پدافند اقتصادی، ش 22، شهریور ماه 1395، صص4-8